Avusturyalı yazar Elfriede Jelinek’in Dışarıda Kalanlar romanı; aynı yazarın Piyanist romanını da uyarlamış ünlü yönetmen Michael Haneke’nin filmlerinin şaşırtan karanlık yapısını andırıyor. İthaki Yayınları etiketi ve Anıl Alacaoğlu çevirisiyle yayımlanan Dışarıda Kalanlar, Avusturya usulü kara mizahla yoğrulmuş çok sesli bir dehşet sonatı; bir bakıma varolamayış romanı.

---

Ne hakkında? Hikâye ne? 

Savaş sonrası Avusturya’sında farklı sosyal sınıflardan gelen ve normlara uymayan dört gencin hikâyesini okuyoruz. Varoluşçulukla kafayı bozmuş olan Reiner, onun müziğe yetenekli ikizi Anna, aristokrat bir aileden gelen Sophie ve grubun en büyüğü araba tamircisi Hans türlü şiddet eylemleriyle kendilerine konan sınırları zorluyorlar. Biz de hem bu eylemleri hem de dörtlü arasında değişen dinamikleri okuyoruz. Tabii bunlara gündelik hayata sinen faşizm, aile, kadının toplumdaki rolü ve Avusturya toplumunun kapitalizmle imtihanı vs. gibi konular eşlik ediyor.

Zaman dilimi ve mekân 

1958 yılında Viyana’dayız. 

2. Dünya Savaşı biteli 13 sene olmasına rağmen izlerini hâlâ görüyoruz. Liberal burjuvalar tarafından “ekonomik mucize” olarak adlandırılan bu dönem aslında kapitalizmin faşizmi nasıl kamufle ettiğini de gözler önüne seriyor.

Okumadan önce bilmemiz gerekenler 

2004 yılında Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görülen Elfriede Jelinek, anksiyete bozukluğu olduğu için ödül törenine katılamıyor ve teşekkür konuşmasını bir video aracılığıyla yapıyor. 

70’lerin başından beri farklı türlerde eserler yazsa da Elfriede Jelinek’in dünya çapında tanınması Michael Haneke’nin 2001 tarihli The Piano Teacher filmiyle oluyor. Jelinek’in aynı adlı romanından uyarlanan film Cannes Film Festivali’nde Grand Prix kazanıyor ve çok ses getiriyor.

Dışarıda Kalanlar’ın Franz Novotny tarafından 1982 yılında çekilmiş bir film uyarlaması da mevcut.

Birçok tiyatro oyunu olan ve Almancanın yaşayan en büyük oyun yazarlarından kabul edilen Jelinek, 2003 yılında David Lynch’in Lost Highway filmini operaya uyarlıyor.

Avusturya’nın Nazizm geçmişini her fırsatta dile getiren ve hem devletin hem de toplumun bu konudaki ikiyüzlülüğünü eleştiren Jelinek, ülkedeki sağ gruplar tarafından sık sık hedefe konan bir isim. 

Kitaba dair en çok neyi sevdin?

Dışarıda Kalanlar birçok açıdan zor bir metin. Atmosfer buz gibi, herhangi bir karakterle özdeşleşmek de neredeyse imkânsız. Öyle ki kimi tutsak elimizde kalıyor. Her şey çiğ, olduğu gibi ortada. Romanın tüm gücü de burada saklı. Yazar okuyucuya mesafe koyarak Avusturya toplumuna daha genel bir açıdan bakmamızı istiyor. Ve bence amacına da ulaşıyor. Okuduğumuz hem rahatsız ediyor hem de neden-sonuç ilişkilerini daha iyi anlamamızı sağlıyor. Bu çok büyük bir yazarlık başarısı bence. Aynı şekilde çevirmen Anıl Alacaoğlu’nun da çok iyi bir iş çıkardığını düşünüyorum.

Tabii bir de burada açıklayamayacağım finali var. Uzun zamandır böylesine sert bir tokat yememiştim. Ama bu kısmı sürprizi bozmama adına detaylandırmıyorum.

Yazıma dair neler söyleyebilirsin? 

Jelinek derdini olabildiğince az kelimeyle anlatmayı seven yazarlardan. Dil de anlatım da bu yüzden son derece sade. Ne uzun cümleler var ne de detaylı tasvirler ama sanmayın ki kolay bir roman Dışarıda Kalanlar. Belki okuması kolay ama sindirmesi kesinlikle zor. En çok da bu yüzden güzel.  

Kısa sürede sürüklenerek mi okudun? Yoksa biraz sürünerek mi? 

Aslında niyetim üç güne yaymaktı ancak o kadar hoşuma gitti ki tamamını iki günde okudum. İstesem de uzun aralar veremezdim. Rahatsız edilmekten çekinmeyen okurların benzer bir deneyim yaşayacağını düşünüyorum. 

Çok etkilendiğin / dönüp tekrar okuduğun bölüm(ler) oldu mu? 

Yazarın şiddeti anlatma biçimini çok sevdim. Sakin sakin giderken bir anda bir şey oluyor ve allak bullak oluyorsunuz. İster istemez buraları tekrar okudum doğru mu anladım, bir şey mi kaçırdım acaba diye. Evet, doğru anlamışım! 

Kitap, modunu nasıl etkiledi? 

Ne kadar rahatsız edici olursa olsunlar duyguları da düşünceleri de harekete geçiren, sınırlarda dolaşan eserlere bayılıyorum. Dışarıda Kalanlar tam benim kalemimdi bu yüzden. Romanı bitireli birkaç gün oluyor ama karakterler de yaptıkları da hâlâ aklımda dönüp duruyorlar. Hatırladıkça hem tetikleniyorum hem de düşüncelere gark oluyorum ve Michael Haneke izlemeyi, Thomas Bernhard okumayı ne kadar özlediğimi düşünüyorum.

Okurken hiç Google’ladığın şeyler oldu mu? 

Yazarın röportajlarına bakmak istedim ama çok fazla bir şey bulamadım doğrusu. Kuşkusuz Nobel sonrası bir tür inzivaya çekilmesinin de etkisi var bunda. Henüz izleyemesem de 2022 tarihli Claudia Müller’in belgeseli Elfriede Jelinek – Dili Esaretinden Kurtarmak yazarı daha yakından tanıma adına güzel bir kaynağa benziyor.  

Kitabın ismi hakkında ne düşünüyorsun?

Kitabın orijinal adı Die Ausgesperrten, kabaca “kilitli” anlamına geliyor. 1990 yılında yapılan İngilizceye çevirisinde ise daha ironik bir tercihle Wonderful, Wonderful Times (Muhteşem, Muhteşem Zamanlar) ismi tercih ediliyor. Gerek Türkçe gerek İspanyolca çevirisindeyse Dışarıda Kalanlar uygun görülmüş. İçerikle doğru şekilde örtüştüğü için bence romana yakışan bir isim. Yine de daha çağrışıma dayanan ya da ironik olan bir ismi tercih ederdim. 

Bu kitabı seven şunları da sever 

Bu kitabı bitirir bitmez hiç vakit kaybetmeden Jelinek’in Türkçeye çevrilen bir başka kitabı olan Aşık Kadınlar romanını okudum ve onu da çok beğendim. Olur da bu romanı okursanız onu da kesin seversiniz. Aynı şekilde filmine bayıldığım Piyanist romanını da kısa sürede okuyacağım. 

Rahatsız edilmek demişken, 2020 Uluslararası Booker Ödülü kazananı Marieke Lucas Rijneveld’nin başyapıtı Akşamlar Rahatsız Edicidir ve Jean-Baptiste Del Amo’nun şaheseri Hayvan Hükümranlığı romanlarını anmadan olmaz. Sinir uçlarına dokunulmasını seven okurlara ikisini de “şiddetle” tavsiye ederim. 

Yazara bir soru soracak olsan bu soru ne olurdu?

Yalnızlık üzerine çok yazan, kendini de “yakın çevremdeki tek kişi benim” diyerek tanımlayan bir yazar olarak gerek sosyal medya gerekse iletişimin geleceğine dair ne düşünüyor, bunu sormak isterdim.