Arşivden: Silahlar ve güller - Afganistan’ın savaş halıları

Yazı: Elnaz Bokharachi
Bu yazı, Aralık 2015 tarihli Bant Mag. No:45’te yayımlanmıştır.

İran halkları arasında halı dokuma sanatı binlerce yıl öncesine dayanıyor. Kökeni tam olarak bilinmese de MÖ 4. yüzyılda dokunan ve 1949 yılında Sibirya’nın Altay Dağları’nda İskitli bir soylunun mezarından çıkarılan Pazırık Halısı, yaygın olarak bilinen en eski dokuma halı olarak kabul edilir. İran halkı uzun zamandır halı dokumacılığının öncülerinden, ve Pers dünyasının elle dokunmuş halıları günümüzde hâlâ her kültürün kendine has desen ve stillerini barındıran, tasarım, renk, boyut ve dokuma anlamında özgünlükleriyle meşhur halılardır. Zengin renkler, tekil kenar motifleri ve çiçek desenlerini bir araya getiren ünlü Pers Bahçesi betimlemeleri, Pers kilim ve halılarında en sık tekrarlanan sofistike tasarımlardan biri ve bunun yalnızca bir örneğidir. Yeryüzünde cenneti sembolize etme uğraşındaki Pers Bahçesi, burada Char-Bahg (Dört Bahçe) stilinde resmedilir. Dünya müzelerinde bu halıların pek çok örneği sergilenmesine rağmen, en ünlülerinden biri, İranlı tarihçi Taberi’nin detaylı şekilde anlattığı Sasani hükümdarı I. Hüsrev’in (MS 531-571 arasında hüküm sürmüştür) halısı, İran’ın Araplarca fethinden sağ çıkamamıştır. Bu arada, bölgedeki tüm halıların ulvi meselelerle ilgilendiği sonucuna da varamayız; burada daha dünyevi görselleri resmeden örneklere de rastlanmaktadır.

arsivden2

Scotsdale Modern Sanat Müzesi küratörü Claire C. Carter, kısa süre önce, tank, el bombası, helikopter ve asker gibi imgeleri farklı renklerde, stillerde ve boyutlarda resmeden 41 tane Afgan halısı sergiledi. Aslen Enrico Mascelloni ve Annemarie Sawkins’in organize edip küratörlüğünü üstlendiği Afghan War Rugs: The Modern Art of Central Asia (Afgan Savaş Halıları: Orta Asya’nın Modern Sanatı), geleneksel desenlerle motifleri başlarından salarak yerine şiddet ve çatışmanın hikâyesini ortaya koyanların anlatımlarından oluşuyordu.

İpek Yolu’nun ortasında yer alan Afganistan, bin yıldır ticaretin odağı. Burada, Orta Asya’nın kalbinde, halı dokuma geleneği çoğunlukla ekonomik nedenlerden dolayı ele alınıyor. Halıların ana malzemesi genellikle pamuk, ipek veya yünden yapılan çözgü ipliklerinden oluşuyor. Afganistan’da halı dokumacılığıyla uğraşan birçok farklı insan topluluğu var fakat ana üreticiler çoğunlukla Beluçlar, Zakiniler, Taymanılılar, Hazaralar ve Türkmenler’den oluşuyor. Halının tasarımına karar vermeden önce ilk adım büyük veya taşınabilir bir dokuma tezgâhı kurmak. Dokumacılar ardından yünü topluyor, temizliyor ve boyuyor, tasarımları dokuyor ve çerçeveliyor. Simetrik desenler Afgan halı dokumacılığının mihenk taşı sayılıyor ve bu desenler, savaşla ilgili unsurların gelenekselliğin yerini aldığı savaş halılarında özellikle vurgulanıyor.

arsivden1
arsivden3

1979’daki Sovyet işgaliyle başlayarak Afganistan’ın başından geçen muhtelif istilalar, bu savaş halılarının ortaya çıkışına vesile oluyor. İşgalin Afganlar üzerindeki etkisi, ön saflardan uzak olanlar için bile kaçınılmaz sayılıyor. Gidip gelen Sovyet tankları, silahlı personel taşıyıcıları ve gökyüzünde uçuşan helikopterler neredeyse 10 yıl boyunca günlük Afgan hayatının bir parçası hâline geliyor. 1996’da, Sovyetlerin geri çekilmesinden yedi yıl sonra, Taliban Afganistan’da yönetimi kontrolüne alıyor ve ondan kısa bir süre sonra da ülke yeniden, bu sefer de Amerikan ve koalisyon kuvvetleri tarafından istilaya uğruyor. Sergideki savaş halılarında bu çatışmaların yansımalarını görüyoruz. Açıklamalara göre halıların tam olarak nerede dokunduğu bilinmiyor. Taliban’ın iktidara gelişi, Sovyet işgali sonrasında bir yükseliş yaşayan Afgan diasporasının sayısını daha da artırıyor. Çok sayıda Afganistanlı yerinden ediliyor ve dokumacılar da dahil olmak üzere birçok mülteci İran ve kuzeydoğu Pakistan’a göç ediyor. Bu nedenle sergideki halıların ya Afganistan’da, ya da İran veya Pakistan’daki mülteci kamplarında yapıldığını öğreniyoruz. Tarihler ise başka bilinmezliklere işaret ediyor. Halıların bulunduğu tarihler açıklamalarda yer alsa da çoğu sergilenen halının ne zaman yapıldığını öğrenemiyoruz.

Afgan Savaş Halıları sergisi beş farklı bölümden oluşuyor. Afganistan vilayetlerinin, komşu ülkelerin ve tüm dünyanın haritalarını resmeden coğrafi halılar girişte yer alıyor. Odalara girinceyse gelenleri, halı ve kilimlerin Orta Asya toplumlardaki işlevini ima eden oldukça büyük bir çalışma olan World Map Rug (Dünya Haritası Halısı) karşılıyor. Halının iki çerçevesi var; dışı çiçek desenleriyle doluyken içi farklı ülkelerin bayraklarıyla bezeli. Afganistan’da dünya haritasının bir motif olarak kullanılışı 70’li ve 80’li yıllara dayanmakta. Merhum İtalyan sanatçı Alighiero Boetti’nin, bir keresinde Afganistanlı dokumacılara görsel malzeme sağlamak için İtalya’dan dünya haritaları getirip onlarla işbirliği yapmışlığı var.

story_arsivden3

Yazının tamamını okumak için buraya tıklayarak Bant Mag. No:45’e ulaşabilirsiniz.